در این نوشته می خوانید:
سنگ‌های دستگاه ادراری معمولاً در کلیه‌ها تشکیل می‌گردند و در هنگاه عبور از کلیه به مجرای ادراری گیر می‌کنند. این سنگ‌ها که به نام سنگ کلیه نیز شناخته می‌شوند، بسیار دردناک و آزاردهنده هستند و به دلیل وجود انوع مختلفی از آن‌ها، تشخیص دشواری خواهند داشت. از مشکلاتی که سنگ‌های مجاری ادراری ایجاد می‌نمایند علاوه‌بر درد شدید یا کولیک کلیوی، انسداد کلیوی خواهد بود. تشخیص و درمان انواع سنگ‌های مجاری ادرار، به روش‌های متفاوتی انجام می‌گیرد. جهت درمان هر نوع از این سنگ‌ها ابتدا باید نوع سنگ و دلیل تشکیل آن مشخص شود.
انواع سنگ های مجاری ادرار
سنگ‌های مجاری ادرار از مواد معدنی موجود در ادرار ساخته می‌شوند. 85 درصد از این سنگ‌ها از اگزالات کلسیم و مابقی از مواد دیگری تشکیل شده‌اند. اسید اوریک، سیستئین و استروویت از دیگر موادی هستند که در سنگ‌های مجاری ادرار وجود دارند. این سنگ‌ها با توجه به مواد تشکیل‌دهنده در دسته‌های متفاوتی قرار می‌گیرند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- سنگ‌های اگزالات کلسیم: این نوع سنگ‌ها که شایع‌ترین نوع سنگ‌های مجاری ادراری هستند، زمانی تشکیل می‌شوند که کلسیم و اگزالات در ادرار با یکدیگر ترکیب شوند.
- سنگ‌های اسید اوریک: این عارضه زمانی ایجاد می‌شود که اسید اوریک بیشتر از حد مجاز در ادرار موجود باشد، بیماری نقرس یکی از دلایل تشکیل این نوع سنگ‌ها است. افرادی که در رژیم غذایی خود از گوشت قرمز و حبوبات به میزان زیادی استفاده می‌کنند، بیشتر در معرض تشکیل این نوع سنگ‌ها قرار می‌گیرند.
- سنگ‌های استروویت: عفونت دستگاه ادراری دلیل اصلی تشکیل این نوع سنگ‌ها هستند. معمولاً نوع خاصی از باکتری باعث بروز این اختلال می‌گردد.
- سنگ‌های سیستئین: این نوع سنگ‌ها از نادرترین سنگ‌های مجاری ادراری هستند. تشکیل آن‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که کلیه‌ها نتوانند اسیدهای آمینه خاصی را به کمک ادرار جذب کنند. ایجاد این اختلال به عنوان یک عارضه ارثی شناخته شده است.
تمام سنگ‌های مجاری ادراری، از هر نوعی که باشند سبب بروز دردهای شدید و علائم ناراحت‌کننده می‌شوند. بنابراین نحوه تشخیص و درمان این بیماری باید زیر نظر متخصص و به شیوه درستی انجام گیرد.
دلایل تشکیل سنگ های مجاری ادراری
دلایل تشکیل سنگ های مجاری ادراری
ایجاد سنگ‌های مجاری ادراری تحت شرایط مختلفی اتفاق می‌افتد. اغلب این سنگ‌ها زمانی ایجاد می‌شوند که ادرار برای مدت طولانی در مثانه تجمع یابد. همچنین مصرف برخی از داروها یا بیماری‌های خاصی سبب عدم تخلیه کامل ادرار از مثانه می‌گردد و در نتیجه سنگ‌های مجاری ادارار تشکیل می‌شوند. از شایع‌ترین دلایل تشکیل این سنگ‌ها عبارتند از:
- بزرگ شدن غده پروستات: ایجاد سنگ‌های مثانه در مردان، به دلیل هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات یا BPH صورت می‌گیرد. بزرگ شدن پروستات سبب عدم تخلیه کامل مثانه می‌شود و زمینه را برای این بیماری مساعد می‌سازد.
- اعصاب آسیب دیده: اعصاب وظیفه انتقال پیام‌ها را از اندام‌ها به مغز برعهده دارند. با انتقال پیام از مغز به مثانه، عضلات مثانه به سمت سفت شدن یا آزاد شدن هدایت می‌شوند. در صورتی که این اعصاب آسیب ببینند، امکان خالی نشدن کامل مثانه وجود دارد.
- التهاب مثانه: عفونت ادراری یا پرتو درمانی سبب بروز التهاب و ایجاد سنگ‌های مثانه خواهد شد.
- افتادگی مثانه: در برخی از بانوان پس از زایمان بیماری به نام «سیستوسل» بروز می‌یابد. این بیماری دیواره‌های مثانه را ضعیف می‌نماید و سبب می‌گردد این دیواره‌ها روی واژن بیفتند و مانع از جریان ادراری شوند.
- دیورتیکول مثانه: برخی از افراد از بدو تولد و برخی در اثر بیماری یا بزرگ شدن مثانه، در دیواره‌های مثانه خود کیسه‌هایی حباب مانند به نام «دیورتیکول» دارند. این وضعیت نیز عدم تخلیه کامل ادرار را به همراه خواهد داشت.
- سنگ کلیه: سنگ‌های کوچک کلیه ممکن است به داخل مثانه منتقل شده و در صورت خارج نشدن به سنگ مثانه تبدیل شوند.
- عفونت ادراری: عفونت‌های ادراری مکرر سیستم ادراری را تضعیف کرده و زمینه را برای تشکیل این نوع سنگ‌ها فراهم می‌آورند.
- رژیم غذایی: مصرف زیاد پروتئین و عدم نوشیدن آب کافی زمینه را برای تشکیل سنگ‌های مجاری ادرار هموار می‌سازند. همچنین غذاهای حاوی نمک فراوان، کلسیم و اگزالات نیز این عارضه را تشدید می‌کنند.
علائم وجود سنگ های مجاری ادراری
علائم وجود سنگ های مجاری ادراری
برخی از سنگ‌های مجاری ادراری علی‌الخصوص اگر سنگ‌های ریزی باشند، علائم و نشانه‌ای از خود بروز نمی‌دهند. معمولاً سنگ‌های ریز در هنگام تخلیه ادرار دفع می‌شوند؛ اما وجود سنگ‌های بزرگ‌تر همواره با علائم و نشانه‌هایی همراه است. این علائم عبارتند از:
- درد در ناحیه تحتانی شکم؛ این نشانه اغلب در صورت وجود سنگ‌های مثانه بروز می‌یابد. اگر سنگ ناحیه حالب یا لگن، کلیه و لولههای تخلیه کلیه را مسدود کند این درد ایجاد می‌شود.
- کمر درد یا قولنج کلیوی، که در ناحیه بین دندهها و لگن در یک طرف ایجاد شده و سراسر شکم را درگیر می‌کند. قولنج کلیوی معمولاً با دردی متناوب و آزاردهنده همراه است که به‌تدریج افزایش و کاهش می‌یابد. این درد ممکن است به سمت کشاله ران، بیضه‌ها و واژن نیز کشیده شود.
- احساس تهوع و استفراغ
- انسداد مسیرهای ادراری و مشکل در تخلیه ادرار
- تعریق، تب و لرز
- تکرر ادرار یا سوزش و درد در هنگام تخلیه ادرار
- ادرار کدر و بد بو
- تورم شکمی
- وجود خون، سنگ یا تکه سنگ در ادرار
روش های تشخیص بیماری سنگ مجرای ادرار
متخصصان معمولاً با انجام معاینات اولیه در ناحیه زیر شکم، بزرگ شدن مثانه را تشخیص می‌دهند. گاهی یافته‌های اولیه در معاینات به اندازه کافی دقیق هستند و متخصص آزمایش اضافه‌ای را پیشنهاد نمی‌دهد؛ اما با این حال در برخی از بیماران به دلیل داشتن دردهای بسیار شدید در نواحی مختلف، متخصص اقدام به بررسی‌های دقیقتری می‌کند.
آنالیز شیمیایی ادرار
تست ادرار به متخصص کمک می‌کند تا عفونت دستگاه ادراری را تشخیص دهد. در این فرآیند وجود خون، باکتری و املاح در ادرار مورد بررسی قرار می‌گیرند.
سونوگرافی
رایج‌ترین راه حل تشخیص سنگ کلیه، انجام سونوگرافی خواهد بود. در این روش انسداد کلیه و برخی از سنگ‌های مثانه قابل رؤیت هستند. با وجود گستردگی روش سونوگرافی در تشخیص سنگ کلیه، این روش نمی‌تواند وجود سنگ‌های مجاری ادرار را تشخیص دهد.
تصویر برداری به روش اشعه ایکس
تصویربرداری با کمک اشعه ایکس از حالب، کلیه‌ها و مثانه در تشخیص وجود سنگ در مجرای ادرار به متخصص کمک می‌نماید. با این روش تنها سنگ‌های کلسیومی قابل تشخیص هستند. در این روش میزان عبور سنگ از حالب نیز مشخص می‌شود.
سی تی اسکن اسپیرال
متخصص در انجام سی تی اسکن می‌تواند به وجود ریزترین سنگ‌هایی که در عکس‌برداری اشعه ایکس دیده نشده بودند، پی ببرد. این روش از حساس‌ترین روش‌های تشخیص سنگ کلیه و مثانه محسوب می‌شود. طی انجام سی تی اسکن، علاوه‌بر تشخیص نوع سنگ، موقعیت مکانی آن و این‌که آیا باعث انسداد کلیه شده است یا خیر نیز مشخص می‌گردد.
اسکن توموگرافی کامپیوتری CT
در صورتی که بیمار در ناحیه پشت، کشاله ران یا ناحیه تناسلی احساس درد داشته باشد، متخصص به وجود سنگ‌های مجاری ادرار مشکوک می‌شود. معاینات اولیه و وجود خون در ادرار سبب می‌گردد تا متخصص برای اطمینان بیشتر انجام توموگرافی کامپیوتری را برای این بیماران توصیه نماید.
سی تی اسکن حلزونی
در این روش بدون کمک ماده حاجب رادیواپک، سنگ شناسایی و میزان انسداد دستگاه ادراری مشخص می‌شود. در سی‌تی‌اسکن حلزونی، دیگر اختلالاتی که سبب دردهای مشابه و ناشی از سنگ می‌گردند نیز تشخیص داده خواهند شد. خوشبختانه امروزه در انجام سی‌تی‌اسکن از دستگاه‌ها و روش‌هایی استفاده می‌شود که قرار گرفتن در معرض تابش اشعه را محدودتر می‌کنند.
اروگرافی دفعی داخل وریدی
در این روش پس از تزریق ماده حاجب رادیوپاک با کمک اشعه ایکس، تصویری تهیه می‌شود. روش اوروگرافی می‌تواند سنگ‌ها را تشخیص داده و میزان انسداد مجاری ادرار را به صورت دقیق نشان دهد. این روش کمی زمان‌بر بوده و به دلیل تزریق ماده حاجب ممکن است در برخی از افراد سبب ایجاد آلرژی یا افزایش نارسایی کلیه گردد. به همین علت اغلب در صورت در دسترس نبودن سی‌تی‌اسکن یا سونوگرافی متخصص این روش را توصیه خواهد کرد.
سایر روش‌های تشخیصی
علاوه‌بر روش‌های ذکر شده، در برخی از موارد متخصص برای اطمینان بیشتر روش‌های تشخیصی زیر را به کار می‌گیرد.
- شمارش کامل خون
- تست عملکرد کلیه
- تست کلیه
- تست اسید اوریک
- آزمایش کشت ادرار
- آزمایش ادرار 24 ساعته؛ این روش در صورت عود مجدد سنگ یا اختلال در آزمایش‌های قبلی انجام می‌گیرد.
- اسکن هسته‌ای؛ این روش وجود انسداد و میزان آسیب کلیوی را بررسی می‌کند.
درمان سنگ های مجاری ادرار
معمولاً توسط متخصص اورولوژی و با توجه به اندازه سنگ، محل قرارگیری، شرایط بیمار و نوع سنگ، روش درمان سنگ‌های مجاری ادرار مشخص می‌شود. اغلب سنگ‌های کوچک با پیروی از یک رژیم غذایی مناسب، نوشیدن 8 تا 12 لیوان آب در روز و مصرف دارو به صورت طبیعی دفع می‌گردند. در صورت بزرگ بودن سنگ مجاری ادرار روش‌های درمانی مختلفی جهت درمان از سوی متخصص توصیه می‌شوند.
درمان دارویی سنگ های مجاری ادرار
درمان دارویی برای جلوگیری از افزایش اندازه سنگ‌ها یا ایجاد سنگ‌های دیگر انجام می‌گیرد. سنگ‌های کوچک موجود در مجاری ادراری، به درمان دارویی پاسخ می‌دهند و گاهی ممکن است در اثر مصرف دارو این سنگ‌ها به راحتی دفع گردند. سنگ‌های بزرگ یا برخی از سنگ‌ها با جنس خاص توسط دارو درمان و دفع نمی‌شوند.
سنگ شکن برون اندامی
طی این روش درمانی امواجی شبیه به امواج صوتی، از قسمت روی پوست به بدن بیمار تابیده می‌شوند و سبب می‌گردند سنگ‌ها شکسته شوند. این روش معمولاً برای شکستن سنگ‌های سایز 5/2 میلی‌متر یا کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش سنگ شکن برون اندامی یک درمان سرپایی به شمار می‌روند که نیازی به بی‌حسی یا بی‌هوشی نخواهند داشت. اگر سنگ‌های حالب در بخش ابتدایی مجاری ادراری باشند، این روش در شکستن آن‌ها کاربرد دارد. سنگ‌های شکسته شده در روزهای بعدی از ادرار خارج خواهند شد. در اصطلاح پزشکی به این نوع درمان ESWL می‌گویند.
سنگ شکن درون اندامی
در این روش، هوای فشرده شده با ایجاد ضربه، سنگ‌ها را خرد می‌کند. روش سنگ شکن درون اندامی با بی‌حسی موضعی یا بی‌هوشی عمومی انجام می‌گیرد و اغلب برای درمان سنگ‌های حالب از این روش استفاده می‌شود. در این روش سنگ‌ها با کمک دستگاه مخصوص مجاری ادرار، وارد مثانه شده و پس از وارد شدن به حالب عملیات سنگ شکنی روی آن‌ها انجام می‌شود. با توجه به شرایط عمومی بیمار پس از انجام این روش، بهتر است وی یک روز بستری باشد.
خارج کردن سنگ از راه پوست
در این روش درمانی که اصطلاحاً PCNL نام دارد، متخصص در قسمت پهلوی بیمار برشی 2 سانتی‌متری ایجاد می‌نماید؛ سپس با خرد کردن سنگ، آن را از بدن بیمار خارج می‌کند. این روش درمانی که با بی‌هوشی همراه است، معمولاً به 3 روز بستری نیاز دارد.
عمل جراحی باز
در شرایطی که سنگ موجود در مجاری اداری بزرگ باشد، متخصص با انجام عمل جراحی باز، اقدام به خارج نمودن آن می‌کند. این روش که با بی‌هوشی کامل و با برشی به عرض 20 سانتی‌متر در ناحیه پهلو انجام می‌گیرد. سنگ‌های بزرگ اصطلاحاً سنگ‌های شاخ گوزنی نامیده می‌شوند.
چه عواملی خطر ابتلا به سنگ های مجاری ادرار را بالا می برند؟
علل مختلفی می‌توانند سبب بروز بیماری سنگ مجاری ادرار شوند که به شرح زیر هستند.
- داشتن رژیم غذایی خاص
- سابقه داشتن سنگ کلیه یا مجاری ادرار
- مردان بالای 50 سال
- مبتلا بودن به بیماری‌های متابولیکی
- اختلالت مادرزادی آناتومیکی
- مشکلات وراثتی و ژنتیکی
- مبتلا بودن به بیماری‌های گوارشی
راه های جلوگیری از تشکیل سنگ های مجاری ادراری
سنگ‌های مجاری ادرار معمولاً به دلیل وجود یک بیماری زمینه‌ای ایجاد می‌گردند که اغلب قابل جلوگیری نیستند؛ اما می‌توان با رعایت برخی از نکات احتمال تشکیل آن‌ها را کاهش داد.
- علائم غیرمعمول ادراری را با پزشک در میان بگذارید. درمان به موقع پروستات بزرگ شده یا هر بیماری اورولوژیک دیگر خطر تشکیل این سنگ‌ها را کاهش می‌دهد.
- نوشیدن آب و مایعات خنثی مانند آب نارگیل نارس، کره رقیق شده، آب مرکبات به مقدار فراوان. مصرف مایعات باید به قدری باشد تا روزانه 5/1 تا 2 لیتر ادرار دفع نمایید.
- مصرف قهوه، چای و شیر را تا روزی 1 تا 2 فنجان محدود کنید.
- مصرف مواد غذایی گیاهی و فیبردار، سرشار از انواع سبزیجات را بیشتر در برنامه غذایی روزانه خود بگنجانید.
- محدود نمودن مصرف گوشت به نحوی که روزانه در حدود 50 تا 75 گرم باشد.
- پرهیز از نوشیدن نوشابه‌های گازدار، غذاهای غنی از کالری مانند شیرینی‌ها، کیک‌ها و… با معده خالی.
کلام آخر
وجود سنگ‌های مجاری ادرار، درد بسیار زیادی به همراه خواهد داشت. به‌علاوه دفع و خارج نمودن این سنگ‌ها مراحل و سختی‌های خاص خود را دارد. در نتیجه با داشتن یک رژیم غذایی سالم، ورزش روزانه و مصرف صحیح مایعات به راحتی می‌توان از بروز این مشکل جلوگیری نمود. مصرف میزان کافی آب به سن، میزان سلامتی و مقدار فعالیت فرد بستگی دارد که متخصص در این زمینه بیمار را راهنمایی می‌کند. در زمان تشکیل سنگ‌های مجاری ادراری، متخصص با تشخیص و درمان سنگ‌های مجاری ادرار به شما کمک می‌نماید تا سلامتی خود را به دست آورد. همچنین اورولوژیست با تجویز داروهای مسکن میزان درد شما را در مراحل اولیه درمان کاهش می‌دهد.